ความหมายของไม้ดอกไม้ประดับ และการจำแนกประเภท

นับตั้งแต่ พ.ศ. ๒๕๓๐ เป็นต้นมา ประชาชนชาวไทยได้ตื่นตัวและให้ความสนใจในความสวยงามของไม้ดอกไม้ประดับกันมาก ทั้งนี้เพราะรัฐบาลได้จัดให้มีพระราชพิธีเฉลิมฉลองเนื่องในมหามงคลสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช  ทรงเจริญพระชนมพรรษาครบ ๕ รอบ ในระหว่างเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๕๓๐ ทุกหน่วยงานของกระทรวง ทบวง กรม ตลอดจนห้างร้าน บริษัทเอกชนทั่วประเทศ ได้พร้อมใจกันตกแต่งประดับประดาสถานที่ด้วยไม้ดอกไม้ประดับ พร้อมทั้งตั้งโต๊ะหมู่บูชาสักการะด้วยเครื่องหอม ธูปแพเทียนแพ โดยเฉพาะในกรุงเทพมหานครได้จัดให้มีการเฉลิมฉลองที่ยิ่งใหญ่ ทำให้วงการไม้ดอกไม้ประดับคึกคัก และก่อให้เกิดรายได้แก่เกษตรกรอย่างมาก

สถานที่ที่ตื่นตาตื่นใจที่สุดน่าจะได้แก่ สวนหลวง ร.๙ สวนสาธารณะแห่งใหม่ของกรุงเทพมหานคร ซึ่งมูลนิธิสวนหลวง ร.๙ โดยความร่วมมือของกรุงเทพมหานครและประชาชนชาวไทย ได้ร่วมกันจัดสร้างขึ้น เพื่อน้อมเกล้าน้อมกระหม่อมถวายเป็นราชสักการะเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

เนื่องในมหามงคลสมัยเฉลิมพระชนมพรรษา ๖๐ พรรษา ใน พ.ศ. ๒๕๓๐ มีการปลูกไม้ดอกไม้ประดับ ทั้งไม้ต้น ไม้พุ่ม และไม้เถา รวมทั้งตกแต่งบริเวณสวน ซึ่งมีพื้นที่ประมาณ ๕๐๐ ไร่ จัดแบ่งเป็น ๖ บริเวณ คือ บริเวณเฉลิมพระเกียรติ สวนพฤกษศาสตร์ ตระพังแก้วเก็บน้ำ สวนรมณีย์ สวนน้ำ และสนามราษฎร์ ในบริเวณสวนรมณีย์มีการปลูกไม้ดอกล้มลุกนานาชนิด จำนวนหลายหมื่นต้นอย่างประณีตบรรจงยิ่ง และใช้วิธีการที่ทำให้ไม้ดอกทุกชนิดจำนวนดังกล่าวนั้นออกดอกพร้อมเพรียงกันทุกต้น ในวันที่ ๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๓๐ ตามที่ได้กำหนดไว้ ที่โดดเด่นและมีความหมายที่สุดคือ สีเหลืองทองของดอกดาวเรือง (เป็นพันธุ์ที่มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ส่งเสริม) และเป็นสีประจำวันพระราชสมภพของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว นอกจากนั้นทุกมุมเมืองของกรุงเทพมหานครและต่างจังหวัดทั่วประเทศไทย โดยเฉพาะบริเวณโดยรอบพระตำหนักจิตรลดารโหฐาน และถนนราชดำเนิน ซึ่งกองสวนสาธารณะ กรุงเทพมหานคร ได้นำต้นดาวเรืองนับแสนกระถางมาวางตกแต่งไว้บนเกาะกลางถนนและรอบๆ บริเวณอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย พร้อมทั้งประดับประดาด้วยไฟราวสีต่างๆ ดูระยิบระยับตระการตายิ่ง

ประชาชนที่ได้มีโอกาสเข้าชมพรรณไม้งามในทุกๆ บริเวณของสวนหลวง ร.๙ ในช่วงเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๕๓๐ ต่อเนื่องถึงเดือนมกราคม พ.ศ. ๒๕๓๑ ต่างก็ยังติดตาตรึงใจในภาพอันงดงามวิจิตรตระการตา ของไม้ดอกไม้ประดับนานาชนิดเหล่านั้น และปรารถนาจะได้พบเห็นภาพอันสวยงามเช่นนั้นตลอดไป หลายๆ คนได้แวะเวียนไปชมมากกว่า ๑ ครั้ง แต่ก็ต้องผิดหวังเมื่อไม่ได้พบกับความงามดังที่เคยเห็น ทั้งนี้เพราะไม้ดอกดังกล่าว โดยเฉพาะไม้ดอกล้มลุกได้ทยอยกันเหี่ยวแห้ง ร่วงโรย และตายไปในที่สุด คงเหลือไว้เฉพาะไม้เถา ไม้พุ่ม และไม้ใหญ่ยืนต้นหรือไม้ต้น แต่เป็นที่น่ายินดีอย่างยิ่งที่ในเวลาต่อมาคณะกรรมการมูลนิธิสวนหลวง ร.๙ ได้ดำเนินการจัดงาน พรรณไม้งามอร่ามสวนหลวง ร. ๙ ในช่วงเดือนธันวาคมของทุกๆ ปีอย่างต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน เพื่อให้ประชาชนชาวไทย ได้มีโอกาสชื่นชมความงามของไม้ดอกไม้ประดับได้ยาวนานมากขึ้น

ความหมายของไม้ดอกไม้ประดับ และการจำแนกประเภท

ไม้ดอกไม้ประดับ หมายถึง ไม้ดอกที่นำมาใช้ในการประดับตกแต่งสวน หรือสถานที่ต่างๆ โดยไม้ดอก (Flowering plant) หมายถึง พรรณไม้ที่ออกดอกมีสีสันสวยงาม หรือมีกลิ่นหอม อาจจำแนกไม้ดอกออกได้เป็น ๒ วิธี คือ วิธีแรกเป็นการจำแนกตามลักษณะของพรรณไม้ และวิธีที่ ๒ เป็นการจำแนกตามประโยชน์ใช้สอย

๑. การจำแนกตามลักษณะของพรรณไม้
แบ่งออกเป็น ไม้ดอกที่เป็นไม้ล้มลุก ไม้ดอกที่เป็นไม้พุ่ม ไม้ดอกที่เป็นไม้เถาหรือไม้เลื้อย ไม้ดอกที่เป็นไม้ต้นหรือไม้ใหญ่ยืนต้น

๑) ไม้ดอกที่เป็นไม้ล้มลุก (Flowering herb)
หมายถึง ไม้ดอกประเภทที่มีวงจรชีวิตสั้น ส่วนใหญ่เมื่อเกิดมาแล้ว จะเจริญเติบโตให้ดอก จนครบวงจรชีวิต แล้วตายภายในฤดูเดียวหรือปีเดียว จัดเป็นไม้ดอกฤดูเดียว เป็นไม้ดอกที่นิยมนำมาปลูกเป็นไม้ประดับมากที่สุด เพราะปลูกและตกแต่งได้ง่าย มีการเจริญเติบโตเร็ว นอกจากไม้ดอกล้มลุกที่มีอายุปีเดียวแล้ว มีไม้ดอกล้มลุกบางชนิด ที่มีอายุมากกว่า ๑ ปี ซึ่งจัดเป็นไม้ดอกล้มลุกสองฤดู หรือไม้ดอกล้มลุกหลายฤดู
ไม้ดอกล้มลุกที่เป็นไม้ดอกฤดูเดียวจะมีอายุสั้นมาก นับจากวันที่เริ่มเพาะเมล็ด จนถึงออกดอกใช้เวลาเพียง ๖๐ - ๑๒๐ วัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับชนิดของไม้ดอก จากนั้น จะออกดอกสวยงามอยู่เพียงชั่วระยะเวลาหนึ่ง คือ ประมาณ ๓๐ - ๖๐ วัน แล้วก็เริ่มเหี่ยว ร่วงโรยไป โดยมีเมล็ดเกิดขึ้นภายในดอก ซึ่งเมื่อเมล็ดแก่จัด ก็สามารถนำไปปลูกให้เป็นไม้ดอกรุ่นใหม่ได้
ส่วนไม้ดอกที่มีอายุอยู่ได้นานหลายปี เช่น เวอร์บีนา แพรเซี่ยงไฮ้ ผกากรอง สร้อยทอง พยับหมอก บานเช้า บานบุรี กระดุมทอง แพงพวย ไม่จำเป็นต้องปลูกต้นใหม่ทดแทน เพียงแต่ตัดแต่งกิ่งที่แห้งเหี่ยว กิ่งแก่ และกิ่งที่เป็นโรคออก พร้อมทั้งตัดแต่งต้นให้สั้นลง ตลอดจนปรับปรุงดิน ใส่ปุ๋ยเพิ่มเติม เพื่อให้ต้นเก่าแตกกิ่งก้าน และออกดอกชุดใหม่ที่สวยงามต่อไป การตัดแต่งกิ่งแต่งต้นนี้จะกระทำต่อเนื่องไป จนกว่าต้นจะทรุดโทรม และแก่ตายไปในที่สุด

๒) ไม้ดอกที่เป็นไม้พุ่ม (Flowering shrub)
หมายถึง ไม้ดอกที่มีเนื้อไม้แข็ง ลำต้นตั้งตรงเป็นอิสระได้โดยไม่ต้องอาศัยต้นไม้หรือวัสดุอื่น ยึดเหนี่ยวพาดพิง มีอายุอยู่ได้นานหลายปี มีความสูงไม่มากนัก และมีการแตกกิ่งก้าน ไม่สูงจากพื้นดิน เช่น เข็ม พุดลำโพง คริสต์มาส ชบา ชวนชม ดอนญ่า พยับหมอก ราชาวดี และยี่เข่ง

๓) ไม้ดอกที่เป็นไม้เถา หรือไม้เลื้อย (Flowering climber)
หมายถึง ไม้ดอกที่ไม่สามารถทรงตัวอยู่ได้ด้วยตนเอง จำเป็นต้องอาศัยยึดเหนี่ยวพาดพิงต้นไม้หรือวัสดุอื่น ในการทรงตัว หากไม่มีสิ่งใดให้พาดพิง ก็จะเลื้อยไปตามพื้นดิน เช่น เล็บมือนาง กระเทียมเถา ชำมะนาด อัญชัน กุมาริกา ถ้ามีอายุอยู่ได้หลายปี เราเรียกไม้ดอกดังกล่าวนี้ว่า ไม้เถายืนต้น แต่ถ้าเป็นไม้เถาที่มีอายุสั้น มีลักษณะล้มลุก เช่น รกฟ้า ผักบุ้งฝรั่ง เรียกว่า ไม้เถาล้มลุก

๔) ไม้ดอกที่เป็นไม้ต้นหรือไม้ใหญ่ยืนต้น (Flowering tree)
หมายถึง ไม้ดอกที่มีเนื้อไม้แข็ง ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางของลำต้นใหญ่กว่าไม้พุ่ม และมีความสูงเกิน ๖ เมตร สามารถทรงตัวอยู่ได้ด้วยตนเอง มีอายุอยู่ได้นานปี เช่น เสลา ตะแบก อินทนิล นนทรี พิกุล ฝ้ายคำ ทองกวาว จามจุรี ประดู่ ประดู่แดง ราชพฤกษ์ ชัยพฤกษ์ กัลปพฤกษ์ แคแสด รัตมา แคฝรั่ง โสกอินเดีย ปีบ เหลืองอินเดีย และหางนกยูงฝรั่ง

๒. การจำแนกตามประโยชน์ใช้สอย
เนื่องจากไม้ดอกมีอยู่มากมายหลายพันชนิด แต่ละชนิดมีประโยชน์ใช้สอยต่างกัน เพื่อความสะดวก และความคุ้มค่าในการนำไปตกแต่ง จึงมีการจำแนกประเภทไม้ดอกตามประโยชน์ใช้สอยดังนี้

๑) ไม้ตัดดอก (Cut flower plant)
หมายถึง ไม้ดอกที่ปลูก ณ สถานที่ที่มีภูมิประเทศ ภูมิอากาศ สภาพแวดล้อม เช่น สายลม แสงแดด อุณหภูมิ ดิน น้ำ ความชื้นสัมพัทธ์ การคมนาคม และระยะทางที่เหมาะสม เพื่อตัดเฉพาะส่วนดอกหรือช่อดอก ไปใช้ประโยชน์ หรือจำหน่าย เช่น แกลดิโอลัส เบญจมาศ เยอร์บีรา หน้าวัว กุหลาบ ดาวเรือง คาร์เนชัน และบัวหลวง ไม้ดอกดังกล่าวนี้ จะถูกตัดออกจากต้นไปใช้ประโยชน์พร้อมทั้งก้านดอกด้วย ทั้งนี้เพราะก้านดอกเป็นแหล่งสะสมอาหาร เมื่อดอกถูกตัดจากต้นเพื่อนำไปปักแจกัน หรือจัดกระเช้า อาหารที่เก็บสะสมไว้ที่ก้านดอกจะถูกนำมาใช้ ช่วยให้ดอกไม้มีอายุการใช้งานยาวนานขึ้น ดังนั้นคุณลักษณะสำคัญของไม้ตัดดอก นอกจากดอกจะต้องสวยสดแล้ว ก้านดอกก็ต้องใหญ่ ยาว และแข็งแรง แต่ไม่เกะกะเก้งก้าง บรรจุหีบห่อได้ง่าย ขนส่งสะดวก มีน้ำหนักไม่มากนัก และเก็บรักษาได้นาน
ยังมีไม้ดอกอีกหลายชนิดที่มีก้านดอกสั้น ก้านดอกกลวงและเปราะหักง่าย แต่ดอกสวย หรือมีกลิ่นหอม อายุการใช้งานทนนาน สามารถใช้ประโยชน์ได้ดีในวิถีชีวิตของคนไทย โดยการนำเฉพาะส่วนดอกไปร้อยมาลัย ทำอุบะ จัดพานพุ่ม หรือนำไปจัดแจกัน โดยใช้ก้านเทียมแทน เช่น รัก มะลิ พุด จำปี จำปา แวนดาโจคิม บานไม่รู้โรย

๒) ไม้ดอกกระถาง (Flowering pot plant)
หมายถึง ไม้ดอกที่ปลูกเลี้ยงในกระถางตั้งแต่เริ่มเพาะเมล็ดหรือย้ายต้นกล้า โดยการเปลี่ยนกระถาง ให้มีขนาดใหญ่ขึ้นเป็นลำดับ ให้เหมาะสมกับความสูงและการเจริญเติบโตของต้น เมื่อออกดอก จะนำไปใช้ประโยชน์ในการประดับทั้งต้นทั้งดอก พร้อมทั้งกระถาง ทำให้อายุการใช้งานทนนานกว่าไม้ตัดดอก เช่น บีโกเนีย แพนซี แอฟริกันไวโอเลต กล็อกซิเนีย อิมเพเชียน พิทูเนีย
ไม้ดอกที่นำมาปลูกเป็นไม้กระถางจึงต้องมีทรงพุ่มต้นกะทัดรัด ไม่เกะกะเก้งก้าง หรือมีต้นสูงใหญ่ เกินกว่าที่จะนำมาปลูกเลี้ยงได้ในกระถางขนาดเล็กพอประมาณ ทั้งนี้เพื่อความสะดวกในการขนย้าย ที่สำคัญคือ ควรจะออกดอกบานพร้อมเพรียงกันเกือบทั้งต้น เพื่อความสวยงามในการใช้ประดับ ปัจจุบัน วิทยาการเจริญก้าวหน้าอย่างมาก มนุษย์สามารถปลูกเลี้ยงไม้ดอกหลายๆ ชนิด แม้จะมีขนาดต้นสูงใหญ่ ในกระถางขนาดเล็ก โดยการใช้สารเคมีที่เรียกว่า สารชะลอการเจริญเติบโต ราดหรือพ่น เพื่อทำให้ไม้ดอกเหล่านั้น มีขนาดต้นเตี้ยลงตามความต้องการ ตลอดจนใช้เทคนิคบางประการในระหว่างการปลูกเลี้ยง เพื่อบังคับให้ไม้ดอกออกดอกพร้อมเพรียงกันทั้งต้นได้ โดยคงจำนวน ขนาด และสี ตลอดจนความสวยงามของดอก ให้ใกล้เคียงกับของเดิมทุกประการ

๓) ไม้ดอกประดับแปลง (Bedding plant)
หมายถึง ไม้ดอกที่ปลูกลงแปลง ณ บริเวณที่ต้องการปลูกตกแต่ง เพื่อประดับบ้านเรือน อาคารสถานที่ ตลอดจนสวนสาธารณะ โดยไม่ตัดดอกหรือส่วนใดส่วนหนึ่งไปใช้ประโยชน์ แต่ปล่อยให้ออกดอกบานสะพรั่งสวยงาม ติดอยู่กับต้นภายในแปลงปลูก เพื่อประโยชน์ในการประดับ จนกว่าจะร่วงโรยไป